Odabran rad koji će predstavljati Republiku Srbiju na Bijenalu arhitekture u Veneciji 2020

tekst preuzet iz Finalne prezentacije projekta „Osmi kilometar: Anketni konkurs“

Jednoglasnom odlukom žirija /Stručnog saveta izabran je rad koji će predstavljati Republiku Srbiju na 17. Bijenalu arhitekture u Veneciji 2020. godine autorskog tima: Iva Bekić, Irena Gajić, Dalia Dukanac, Stefan Đorđević, Snežana Zlatković, Mirjana Ješić, Hristina Stojanović i Petar Cigić pod imenom „Osmi kilometar: Anketni konkurs“.

Tema ,,Kako ćemo živeti zajedno?” interpretirana je kroz odnos život-rad koji generiše oblike kolektivnosti i manifestuje se kroz odnos proizvodne baze gradova i izgrađene urbane strukture. Poseban predmet istraživanja koje čini osnovni sadržaj izložbe u paviljonu je grad Bor. Na ovom primeru, razvijena rudarska proizvodnja jednoznačno se postavlja kao isključivi faktor postojanja grada i njenim umrežavanjem u globalne tokove kapitala u gradu se ispoljava odsustvo mogućnosti rada na društvenom i prostornom planu. Ujedno, usled neubedljivosti predloženih alternativa socio-ekonomskog razvoja Bora, to je i prilika za redefinisanje odnosa život-rad u smislu jedinstvenog procesa koji zahteva drugačije razumevanje fizičkog okvira. Umesto krojenja izgrađenog sklopa prema pretpostavljenom budućem sadržaju ili spekulacija o elastičnosti generičkog okvira, predlog prezentacije pristupa fizičkom okviru kao generatoru ideja o odnosu život-rad. Stoga se izložba i istraživanje stavljaju u funkciju raspisa arhitektonskog konkursa za razmatranje postavljene teme kroz projektovanje „osmog kilometra” — kvalitativno novog prostora grada Bora, koji uvodi poremećaj u poredak postojećih sedam gradskih zona — „kilometara“ određenih prema težištu u dnu površinskog kopa.

Definicija teme i predmeta projekta

Pitanje zajedničkog života za profesiju i disciplinu arhitekture predstavlja polaznu tačku razmišljanja o odgovarajućim prostornim materijalnim i značenjskim okvirima razvojnih društveno-prostornih ekologija. Priloženi predlog predstavljanja Republike Srbije na Sedamnaestoj međunarodnoj izložbi arhitekture u Veneciji ispituje moguće budućnosti grada Bora, izgrađivanog od početka 20. veka u tesnoj sprezi sa rudnikom bakra. Tokom poslednje decenije sudbina rudarstva oscilovala je izmedu totalnog bankrota i euforično optimističnih projekcija razvoja usled restrukturacije i prodaje preduzeća Rudarsko-topioničarskog basena Bor kineskoj kompaniji „Ziđin majning“ 2019. godine.

Ovaj proces ispoljio je jednosmernost uticaja rudnika na kvalitet i način života ukupnog borskog stanovništva, a u aktuelnom trenutku proizvodi nedoumice stanovništva po pitanju opstanka grada. Stoga se slučaj Bora nudi kao poligon za promišljanje teme bijenala, fokusirajući pitanje „kako ćemo živeti zajedno“ na odnos materijalne osnove razvoja i fizičke strukture gradova, koji posredno pokreće pitanje strukture i promenljivosti gradske populacije.

U slučaju Bora, fizička granica između grada i rudnika označava potpunu razdvojenost života — stanovanja i dokolice sa jedne, a proizvodnje i rada sa druge strane. Takva dualnost nameće neophodnost promišljanja odnosa izmedu navedenih aspekata života ka njihovoj redefiniciji kroz intenzivnije prostorno-vremensko zajedništvo stanovanja, dokolice i rada u aktuelnom i budućem fizičkom, ekonomskom, emografskom i ekološkom kontekstu. Polazna hipoteza predloga postavke, istraživanja i konkursa jeste relativna emancipacija grada Bora od krupne rudarske industrije ka formiranju održive i rezilijentne urbane strukture. U tom smislu, projekat na arhitektonskom nivou traga za alternativama kako industrijskog, tako i post-industrijskog grada.

Izložba i prateći program pokrenuti su nagoveštajem o izgradnji novog stambenog naselja na jugozapadnom obodu Bora kako bi se obezbedili stambeni kapaciteti za veći broj eventualnih doseljenika iz Kine povezanih sa novom vlasničkom i organizacionom strukturom Rudarsko-topiničarskog basena Bor. U kontekstu predloga predstavljanja na Bijenalu, „osmi kilometar“ postaje predmet anketnog konkursa za razmatranje odnosa život-rad specifičan za prostor Bora, čija su priprema i realizacija zadatak istraživanja i izložbe u nacionalnom paviljonu.

Ključno polazište razmatranja izgradnje novog područja Bora jeste drugačije razumevanje odnosa života i rada. Posmatrajući Bor mimo rudarsko-topioničarskog basena on se čini apsurdnim – grad stanovanja i dokolice. Stoga promišljanje odnosa život-rad pronalazi provokativan teren upravo u izgrađenom prostoru Bora. Nasuprot stavu koji razdvaja navedene aspekte i distribuira ih u izolovane lokacije, lišavajući ih osnovnog sadržaja koji se uvek sastoji u njihovoj interakciji, kvalitativno drugačija izgrađena sredina treba da doprinese njihovom zajedništvu, otvarajući specifične psihološke, društvene, ekonomske i ekološke perspektive.

Istovremeno, navedena tema predstavlja kritičku prizmu za beleženje, razumevanje i vrednovanje postojeće strukture grada, kroz studiju sedam slučajeva koje ulaze u sastav konkursne dokumentacije. Analizirani slučajevi odabrani su kao tipični primeri svih karakterističnih prostorno-programskih celina grada. Kroz istraživanje postojeće izgrađene strukture Bora teži se prepoznavanju stepena njene prilagodljivosti različitim obrascima preplitanja individualnih i kolektivnih stanja korisnika, u sferama domaćinstva i proizvodnje (bilo materijalne ili nematerijalne). Kroz studije slučajeva profiliše se tema konkursa za osmi kilometar, usmeravajući razmišljanje učesnika ka pronalaženju rešenja čiji se značaj odnosi na čitav grad. U prikazima zatečenih objekata i sklopova sugeriše se napetost izmedu fizičke strukture i mogućih načina upotrebe, koji se ispostavljaju kao kritika različitih koncepcija gradskog života određenih nasuprot mestu proizvodnje. Skup studija formira atlas zatečenih arhitektonskih sklopova i njihovih planiranih i ostvarenih upotreba u odnosu na koje se očekuje iskorak ka novim vrstama fizičkog prostora sa fokusom na uspostavljanje specifičnih i otvorenih relacija prema mogućem sadržaju.

Istraživanje, izložba i prateći program testiraju kapacitet arhitekata da angažuju neposredne aktere u prostoru, ali i širu društvenu zajednicu i pokrenu debatu o sadašnjosti na sebi svojstven način – razmišljanjem o mogućim budućnostima inspirisanim zatečenim zgradama i otvorenim prostorima grada.

O postavci izložbe

Postavka u paviljonu nastoji da u enterijeru paviljona rekreira fizičku napetost između površinskog kopa Bor i izgrađene strukture grada, kao prostorne manifestacije aktuelnog stanja ideje o odnosu život-rad i pokrene ih ka mogućnosti njihovog preispitivanja koju sugeriše proglas o raspisanom konkursu. Centralnost ideje o konkursu za projektovanje osmog kilometra ostvarena je dispozicijom i stepenovanjem osvetljenosti elemenata u enterijeru paviljona. Na kraćem zidu levo od ulaza postavljena je maketa topografije površinskog kopa, a nasuprot njemu na lightbox-u emituje se poziv anketnog konkursa.

Na ulaznom zidu postavljeni su ekrani na kojima se prikazuje multimedijalni sadržaj izložbe, a na suprotnom zidu obloženom bakarnim limom prikazan je crtež mape Bora nastao mašinskim sečenjem obloge. Različita materijalizacija i sadržaj podužnih zidova pojačavaju programski značaj podužne ose paviljona. Upravno na nju po zidovima i podu označene su linije koje objašnjavaju strukturu grada prikazanog na mapi kao niz kilometara udaljenosti od kopa. One ritmizuju podužni pravac i time dodatno fokusiraju svetleći konkursni poziv. Posetioci ulaze u paviljon upravno na pomenutu osu, tako da njihov prvi kontakt sa izložbom jasno ukazuje na centralnost odnosa rudnika kao mentalnog središta postojećeg grada i ideje o neophodnosti rekonceptualizacije ovog poretka u budućnosti kroz zamišljanje i projektovanje buduće gradske strukture. Na taj način omogućava se intuitivno razumevanje strateških tačaka nacionalnog predstavljanja na bijenalu.

Prostorno-programski elementi postavke:

1. Prikaz i analiza fizičke strukture Bora: osnovna strategija postavke je skaliranje i pozicioniranje mape šireg gradskog područja Bora po zidovima i podu paviljona, čime je faktički ponovljen odnos veličine površinskog kopa prema gradu. Volumetrijske i grafičke studije i tekstualni prilozi postavljeni su neposredno uz odgovarajuće lokacije na mapi grada. Nijihovo jasno sagledavanje omogućeno je definisanim uporednim linijama koje označavaju gradske „kilometre“.

2. Multimedijalni prikaz istraživanja i dodatnog sadržaja: duž ulaznog zida uz uporedne linije postavljeni su touchscreen monitori sa zvučnicima na kojima posetioci pregledaju grafički i tekstualni sadržaj istraživanja. Sadržaj lije razumevanje zahteva duboku koncentraciju posetioca dopunjen je kratkim filmom koji nastaje montažom izjava stanovnika Bora o njihovim strahovima i nadanjima vezanim za razvoj grada i rudarske kompanije.

3. Raspis konkursa: lajtboks postavljen na desnom bočnom zidu, oglašava naslov raspisa anketnog konkursa. Za vreme trajanja izložbe, nakon završetka raspisanog konkursa na ovom elementu prikazuju se pristigla konkursna rešenja.

Konkurs

Osnovu konkursnog raspisa čini istraživanje koncipirano kao skup urbanističkih i arhitektonskih analiza sedam karakterističnih gradskih blokova, sa posebnim fokusom na fizičku strukturu – topografiju terena, odnose izmedu objekata koji definišu otvoreni prostor, zelenilo, geometriju objekata, primenjene materijale i tehnologiju građenja. Fizičko područje konkursa stoga nije zadato — radi se bilo o projektovanju nove izgradnje bilo o rekonstrukciji postojećih objekata i sklopova. Konkursni zadatak definisan je isključivo kroz opis procepa izmedu teme život-rad i zatečene izgrađene sredine Bora.

Očekivana rešenja konkursnog raspisa mogu imati različite prostorne obuhvate i predlagati različite tipove fizičkih intervencija:

a) izgradnju novog naselja u skladu ili mimo važeće planske dokumentacije

b) rekonstrukciju postojećih urbanističkih i/ili arhitektonskih sklopova

c) rekonceptualizaciju pojedinih prostornih jedinica

d) i slično.

Na osnovu konkursnih rešenja formira se drugi deo kataloga izložbe. Uz prikaz pristiglih rešenja, u sadržaju kataloga, umesto zaključka,  predviđena je i njihova kritička analiza u kontekstu teorijskog istraživanja teme i transdiciplinarnih empirijskih studija grada Bora. Uslovi konkursa biće definisani u toku dalje razrade projekta.

Cilj konkursa je pokretanje šire društvene debate o mogućnostima preživljavanja i razvoja Bora. Tom prilikom testira se uloga arhitekte kao aktera koji kroz preispitivanje fizičkog okvira postavija raznorodan set aktuelnih problema prostora u kontekst potencijalnih budućnosti, otvarajući mnogostruke perspektive njihove uzajamne redefinicije.

Predlog pratećeg programa izložbe

Prateći program izložbe takode čini organizacija radionice koja predstavlja priliku za diskusiju rezultata konkursa. U okviru radionice organizuju se gostujuća predavanja, za cije održavanje se pozivaju istoričari i teoretičari arhitekture i urbanizma u nacionalnom i međunarodnom kontekstu, kao i naučnici iz dodirnih oblasti od interesa za temu i predmet istraživanja.